อาหารเลี้ยงเชื้อ Culture Media

อาหารเลี้ยงจุลินทรีย์ (Culture Media) หรือเรียกสั้นๆ ว่า อาหารเลี้ยงเชื้อ หมายถึง อาหารที่ใช้สำหรับเพาะเลี้ยงจุลินทรีย์ในห้องปฏิบัติการ เพื่อตรวจนับปริมาณจุลินทรีย์ (microbial population count) ซึ่งจุลินทรีย์ต่างชนิดกัน จะมีความต้องการสารอาหาร ตลอดจนสภาพความเป็นกรดด่าง (pH) ของอาหารแตกต่างกัน

คุณสมบัติของอาหารเลี้ยงจุลินทรีย์
เนื่องจากจุลินทรีย์ ทั้งรา ยีสต์ และแบคทีเรียแต่ละชนิด ต้องการสารอาหารที่แตกต่างกันออกไป จึงมีส่วนผสมที่แตกต่างกันให้เหมาะสมการเจริญของจุลินทรีย์แต่ละชนิด ไม่มีอาหารเลี้ยงเชื้อชนิดหนึ่งชนิดใดที่เหมาะต่อการเพาะเลี้ยงจุลินทรีย์ทุกชนิด

อย่างไรก็ตามคุณสมบัติที่สำคัญของอาหารเลี้ยงเชื้อทุกชนิดควรมี คือ

1. มีธาตุอาหารที่เหมาะสมกับการเจริญของจุลินทรีย์และมีความเข้มข้นเหมาะสม

2. มีความเป็นกรดเป็นด่าง (pH) ที่เหมาะสมกับจุลินทรีย์แต่ละชนิด

3. ไม่มีสารพิษ

4. ไม่มีสิ่งมีชีวิตใดๆ ปนเปื้อนอยู่ในอาหารนั้น

การแบ่งตามลักษณะของอาหารเลี้ยงเชื้อ

• อาหารเลี้ยงเชื้อที่เป็นของแข็ง (solid media หรือ nutrient agar) คืออาหารเลี้ยงเชื้อที่มีส่วนผสมหลักคือ วุ้น (agar) ตามปกติใช้ความเข้มข้นร้อยละ 1.5 (15 กรัมต่อลิตรอาหาร) โดยจะอยู่ในจานแก้ว (petri dish) หรืออยู่ในหลอดทดสอบซึ่งมีผิวหน้าเอียงเรียก slant หรือ slope อาหารในหลอดทดสอบที่ผิวหน้าไม่เอียงเรียก deep tube เพื่อใช้เลี้ยงจุลินทรีย์ที่ต้องการออกซิเจนในการเจริญเพียงเล็กน้อย
• อาหารเลี้ยงเชื้อกึ่งแข็ง (semisolid media) หมายถึงอาหารเลี้ยงเชื้อจุลินทรีย์ที่เติมวุ้นลงไปปริมาณต่ำกว่า solid media คือ ประมาณร้อยละ 0.5 หรือน้อยกว่า
• อาหารเลี้ยงเชื้อเหลว (iquid media, broth หรือ nutrient broth) คือ อาหารเลี้ยงเชื้อจุลินทรีย์ที่ไม่ได้เติมวุ้น มีลักษณะเป็นของเหลว

ประเภทของอาหารเลี้ยงเชื้อ
1. Simple media / non selective media เช่น peptone water, TSB, SPC agar, PDA agar
2. Selective enrichment media เช่น TT broth, Se broth, Alkaline peptone water, TSB 10% NaCl
3. Differential selective media เช่น XLD, EMB, MSEY และ TCBS
4. Biochemical media เช่น TSI, LIM น้ำตาลชนิดต่างๆ

**BD Difco™ อีกหนึ่งแบรนด์ชื่อดัง ทางด้านอาหารเลี้ยงเชื้อ หากท่านต้องการตรวจแยกเชื้อ vibrios สาเหตุที่ทำให้เกิดอหิวาตกโรค, ท้องเสีย, อาหารเป็นพิษ เราขอแนะนำ BD Difco™ TCBS Agar ขนาด 500g **

คุณสมบัติของอาหารเลี้ยงเชื้อ
1. Simple media or non-selective media
    - สนับสนุนการเจริญของเชื้อ
2. Selective enrichment media และ Differential selective media
    - มีคุณสมบัติในการยับยั้งเชื้ออื่น
    - สนับสนุนการเจริญของเชื้อที่ต้องการ
    - มีคุณสมบัติที่ให้ความแตกต่างระหว่างเชื้อที่ต้องการกับเชื้อที่ไม่ต้องการ
3. Biochemical media
- มีคุณสมบัติที่ให้ความแตกต่างระหว่างเชื้อ

ข้อผิดพลาดในการเตรียมอาหารเลี้ยงเชื้อที่พบบ่อย
1. ใช้อาหารเลี้ยงเชื้อที่ไม่เหมาะสม (Inappropriate media) มีการเปลี่ยนแปลงลักษณะทางกายภาพ/หมดอายุ/หยิบผิดชนิด/อาหารเลี้ยงเชื้อมีคุณภาพต่ำ
2. ใช้น้ำที่มีคุณภาพไม่ดีเตรียมอาหารเลี้ยงเชื้อหรือตวงปริมาตรของน้ำที่ใช้ไม่ถูกต้อง
3. การชั่งน้ำหนักของอาหารเลี้ยงเชื้อและส่วนประกอบไม่ถูกต้อง
4. การและลายและการกระจายของอาหารเลี้ยงเชื้อไม่สม่ำเสมอ ได้แก่ ไม่เป็นเนื้อเดียวกัน บางหรือหนาเกินไป
5. เวลาและอุณหภูมิที่ใช้ฆ่าเชื้อไม่เหมาะสม
6. ภาชนะและเครื่องแก้วไม่สะอาด
7. ความเป็นกรด-ด่างไม่เหมาะสม
8. เติมสาร supplement หรือ enrichment ในขณะที่อุณหภูมิสูงหรือต่ำเกินไป
9. ไม่มีการควบคุณคุณภาพอาหารเลี้ยงเชื้อก่อนใช้
10. ไม่มีการควบคุมการระเหยของอาหารเลี้ยงเชื้อ

การทดสอบคุณภาพของอาหารเลี้ยงเชื้อ ประกอบด้วย
1. ทดสอบการปนเปื้อนของเชื้อ (Contamination)
2. ทดสอบการสนับสนุนการเจริญของเชื้อ (Growth)
3. ทดสอบการยับยั้งการเจริญของเชื้อ (Inhibition)
4. ทดสอบการตอบสนองต่อปฏิกิริยาชีวเคมี (Biochemical response) 

วิธีที่เหมาะสมในการควบคุมคุณภาพอาหารเลี้ยงเชื้อ
1. Quantitative ใช้กับอาหารเลี้ยงเชื้อ ชนิดใหม่/ผู้ผลิตรายใหม่/ที่ใช้นับจำนวน (lot หรือ batch ที่รับใหม่)
2. Semi – Quantitative ใช้กับอาหารเลี้ยงเชื้อ Selective medium (lot หรือ batch ที่รับใหม่)
3. Qualitative ใช้กับอาหารเลี้ยงเชื้อที่ห้องปฏิบัติการเตรียม

ความถี่ของการควบคุมคุณภาพอาหารเลี้ยงเชื้อ
1. ตามประสบการณ์
2. ความเข้มงวดของห้องปฏิบัติการแต่ละแห่ง
   ทุกห้องปฏิบัติการจะต้องมีระบบการควบคุมคุณภาพของอาหารเลี้ยงเชื้อและควรทำอย่างสม่ำเสมอ
   บันทึกและวิธีการควบคุมคุณภาพไม่จำเป็นต้องเป็นวิธีการที่ตายตัว

ที่มา : 1. สำนักงานชันสูตรสาธารณสุข
            http://www.bangkok.go.th/lab/page/main/2158/title/0/info/121158/
         2. Culture Media / อาหารเลี้ยงเชื้อ www.foodnetworksolution.com
            โดย ผศ.ดร.พิมพ์เพ็ญ พรเฉลิมพงศ์ และ ศาสตราจารย์เกียรติคุณ ดร.นิธิยา รัตนาปนนท์